AİHM-nin "Fərzəliyev (Farzaliyev) Azərbaycana qarşı işi üzrə 28 may 2020-ci il tarixli qərarı" (şikayət n 29620/07).
2007-ci ildə ərizəçiyə şikayətin hazırlanmasında yardım edilib. Sonradan şikayət Azərbaycana kommunizasiya edildi.
İş üzrə ittihamın irəli sürülməmiş və barəsində aparılan cinayət araşdırması, mülki proses çərçivəsində cinayət törətdiklərinə görə cinayət cəzasına məhkum edilmiş əmlakın mənimsənilməsi formasında kompensasiya ödəməkdən xəbərsiz olan ərizəçinin üzərinə şikayətə uğurla baxılmışdır. İş üzrə İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyanın 1-ci və 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin tələblərinin pozulmasına yol verilib.
İŞİN HALLARI
Azərbaycanın tərkibində Naxçıvan Muxtar Respublikasının Baş naziri olmuş ərizəçi onlara "cinayət" törətdiklərinə görə mülki proses çərçivəsində əmlakın cəza ilə cəzalandırılacaq şəkildə kompensasiya ödəməyi öhdəsinə götürmüşdür. Ərizəçiyə heç vaxt ittiham irəli sürülməyib və o, qısa cinayət araşdırması haqqında öyrənib.
HÜQUQ MƏSƏLƏLƏRİ
Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinə əməl edilməsinə dair. (a) tətbiq. Şikayət edilən mülki araşdırmaya ərizəçinin barəsində cinayət işi müddətin başa çatması ilə əlaqədar xitam verildikdən sonra başlanılmışdır. Ərizəçi Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun olaraq iş üzrə "təqsirləndirilən şəxs" kimi rəsmən tanınmayıb və cinayət işinə xitam verilməyənədək və prokurorluğun nümayəndələri mülki iddia qaldırmayınca həmin cinayət işi barədə məlumat verməyib. Qeyd olunan halları nəzərə alaraq, aşağıdakı suallara cavab vermək lazım idi: birincisi, ərizəçi cinayət işi üzrə icraata xitam verilməsində "cinayət ittihamı irəli sürülən şəxs" kimi Konvensiyanın mənası ilə iştirak edibmi, ikincisi, sonrakı Mülki araşdırma Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin fəaliyyət sahəsinə aid edilibmi?
Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndi şəxsə "cinayət ittihamı irəli sürüldükdə"tətbiq edilir. Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin mənasına görə, bu konsepsiya Muxtar konsepsiyadır və Avropa Məhkəməsinin presedent praktikasında müəyyən edilmiş üç meyar, yəni istehsalatın dövlətdaxili qanunvericiliyə, araşdırmanın xarakterinə və mümkün cəzanın ağırlıq dərəcəsinə görə təsnifatlandırılması nəzərə alınmalıdır. "Cinayət ittihamı" Konvensiyanın 6-cı maddəsinin avtonom mənasına əsasən, Şəxsin cinayət törətdiyi ehtimal barədə səlahiyyətli hakimiyyət orqanları tərəfindən rəsmən xəbərdar edildiyi və ya həmin şəxsin vəziyyəti baxılan şəxs barəsində şübhələrin olduğu hakimiyyət orqanlarının hərəkətləri ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyi andan mövcuddur. Məhz yuxarıda göstərilən şərtlərdən birincisi, xronoloji qaydasına baxmayaraq, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin onun cinayət-hüquqi aspektində tətbiqini əsaslandırıb.
Ərizəçi Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin avtonom mənasına görə "cinayət ittihamı irəli sürülmüş" şəxs olub-olmamasına cavab vermək üçün Avropa Məhkəməsi hadisələrin mahiyyətini və mübahisə edilən vəziyyətin əsasını təşkil edən real hadisələri nəzərdən keçirməlidir. Həqiqətən də, ərizəçinin işində ona cinayət ittihamı irəli sürülməsi barədə rəsmi sənəd yox idi. Lakin cinayət işinin başlanması haqqında qərarda ərizəçi əmlakın mənimsənilməsində və vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməkdə şübhəli bilinən əsas şəxslərdən biri adlandırılmışdır. Azərbaycan hakimiyyəti həmin vaxt yalnız şahidin rəsmi statusunda olsa da, iddiaçının həmin cinayətləri törətməsindən şübhələndiyi üçün ərizəçini dindirmək niyyətində idi. Azərbaycan hakimiyyəti hesab edirdi ki, təqsirləndirilən şəxs təqsirli bilinərsə, müvafiq normaları cəza kimi azadlıqdan məhrum edilməsini nəzərdə tutan Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinə uyğun olaraq, ərizəçiyə rəsmi ittiham irəli sürülməli idi, lakin hakimiyyət qanunla müəyyən edilmiş müddətin başa çatması ilə əlaqədar bunu etməyə macal tapmamışdı. Sonda prokurorluq "cinayət prosesində mülki iddia"haqqında Azərbaycan Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin normalarına uyğun olaraq mülki iddia qaldırıb. Proseduru tələb, inter alia, "cinayət ittihamı" olan, iddia yalnız "təqsirləndirilən" və ya təqsirləndirilən şəxsin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilər ki, bir şəxs tərəfindən təqdim edilə bilər, çünki. Ərizəçi cinayət prosesi çərçivəsində onun barəsində yalnız mülki iddia qaldırıldıqdan sonra, həmin cinayət işinə xitam verildikdən bir aydan az müddət sonra şübhələndiyini öyrənmişdir.
Bu işə aid olan xüsusi ardıcıllığı nəzərə alaraq, ümumilikdə nəzərdən keçirilmiş qarşılıqlı hadisələrin xüsusi ardıcıllığı, habelə bu hadisələr arasında nisbətən qısa vaxt intervalı nəzərə alınmaqla, müstəsna hallarda ərizəçinin işi ərizəçinin barəsində şübhənin olması nəticəsində Azərbaycan iqtidarının hərəkətlərinin məcmu effekti ona gətirib çıxardı ki, ərizəçinin bu şikayətə baxılması məqsədi ilə hakimiyyətin hərəkətləri "əhəmiyyətli təsir" göstərdi və buna görə də ərizəçi bu şikayətə baxılması məqsədi ilə, Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin avtonom mənasına görə "cinayət ittihamı" irəli sürülüb.
Sonrakı araşdırmada Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin tətbiqi ilə bağlı sual yarandıqda, ərizəçi artıq başa çatmış cinayət prosesi ilə yeni icraat arasında əlaqənin olduğunu nümayiş etdirməyə məcbur oldu. Bu cür əlaqə, məsələn, ikinci icraat birinci (cinayət) işin nəticələrinin öyrənilməsini tələb etdikdə və o, məhkəmə tərəfindən cinayət işi üzrə hökmün nəzərdən keçirilməsini, cinayət işinin materiallarından sübutlara yenidən baxılmasını və ya qiymətləndirilməsini, ərizəçinin cinayət ittihamı ilə başa çatmış bəzi və ya bütün hadisələrdə iştirakını qiymətləndirməyi və ya ərizəçinin təqsiri ola biləcək təqsirin mövcud əlamətlərini şərh etməyi tələb etdikdə baş verə bilər.
Ərizəçinin işində ikinci (Mülki) araşdırma xitam verilmiş cinayət işi ilə bağlı idi və bunun əksini təsdiq etmirdi. Zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə mülki iddia "cinayət prosesində mülki iddia"haqqında Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin normalarına uyğun olaraq prokurorluq əməkdaşları tərəfindən dövlət adından ərizəçiyə qarşı qaldırılıb. Prokurorluğun nümayəndələri müstəntiqlər tərəfindən toplanmış sübutlara istinad edərək, müttəhimlərin, o cümlədən ərizəçi tərəfindən dövlət pul vəsaitinin mənimsənilməsini həyata keçirdiklərini, lakin iddia müddətinin başa çatması ilə əlaqədar cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilmədiklərini iddia edərək, məhkəmədən həmin şəxsləri dövlətə "verilmiş" vəsaitləri kompensasiya etməyi tələb etməyi xahiş ediblər. Deməli, qüvvədə olan qanunvericiliyə və hüquq-mühafizə praktikasına görə, Azərbaycan hakimiyyətlərinin və məhkəmələrinin müraciət etdikləri mülki iddia cinayət prosesinin "birbaşa nəticəsi" olub. Bundan başqa, ərizəçinin cinayət məsuliyyətinə dair göstərişlərinin nəzərdə tutulduğu məhkəmə tərəfindən irəli sürülən fikirlər də cinayət işi ilə əlaqə yaradıb.
QƏRAR
Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndi bu işə tətbiq olunur (yekdilliklə qəbul olunub).
(b) şikayətin mahiyyəti. Ərizəçinin barəsində cinayət təqibi üçün qanunla müəyyən edilmiş müddət keçdikdən sonra cinayət işinə xitam verilmişdir. Ərizəçi cinayət qanunvericiliyinə uyğun olaraq təqsirlilik məsələsini həll etmək üçün səlahiyyətli məhkəmə tərəfindən baxılan cinayətə görə heç vaxt mühakimə olunmayıb. Azərbaycan mülki iş üzrə Məhkəməsinin qərarında qeyd edilib ki, pul vəsaitləri "mənimsənilib" və müttəhimlər cinayət işi üzrə icraata xitam verilməsi ilə əlaqədar cinayət məsuliyyətindən azad edilsələr də, "cinayət cinayətinə vurulan zərər" ödənilməyib. İstifadə olunan ifadələr cinayət əməlinin törədildiyi və ərizəçinin cinayət prosesində müdafiə hüququndan istifadə etmək imkanının olmadığı barədə birmənalı fikir bildirirdi.
QƏRAR
İş üzrə Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 6-cı bəndinin tələblərinin pozulmasına yol verilib (yekdilliklə qəbul Olunub).
Avropa Məhkəməsi həmçinin, Konvensiyanın 1-ci maddəsinin 6-cı bəndinin pozulduğunu, ərizəçinin əsaslandırılmış məhkəmə qərarı ilə bağlı hüququnun pozulduğunu etiraf edib.
KOMPENSASİYA
Konvensiyanın 41-ci maddəsinin tətbiqi qaydasında. Avropa Məhkəməsi ərizəçiyə 4 700 Avro mənəvi zərər üçün kompensasiya verdi.