ՄԻԵԴ-ի 2019 թվականի հոկտեմբերի 3-ի վճիռը ՝ «Նիկոլյան ընդդեմ Հայաստանի» գործով (բողոք N 74438/14):
2014-ին հայցադիմումին օգնություն է ցույց տրվել հայցադիմումը: Այնուհետև բողոքը փոխանցվել է Հայաստանին:
Դեպքի կապակցությամբ բողոքը հաջողությամբ քննարկվեց այն մասին, որ դատարանը դիմումատուին օրինականորեն անարդյունավետ ճանաչեց `իր կնոջ և որդու հայցադիմումի հիման վրա, դիմումատուի ամուսնալուծության մասին հայցի հայցադիմումի վարույթի դադարեցումը` դիմումատուի որդու խնդրանքով, որը նշանակվել է նրա խնամակալ: Գործը խախտել է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջները:
Դեպքի հանգամանքները
2012-ի ապրիլին դիմումատուն նախաձեռնել էր կնոջը բաժանելու և նրան բնակարանից վտարելու կարգ: Ի պատասխան ՝ դիմումատուի կինը և նրանց որդին դատական հայց են ներկայացրել ՝ պահանջելով, որ հայցվորը ճանաչվի օրինական անարդյունավետ: Նույն տարում ավելի ուշ, հոգեբույժների պալատը խոստովանեց, որ դիմումատուն տառապում է մոլորության խանգարումներով, ինչը խանգարում էր նրան հասկանալ իր գործողությունները և վերահսկել դրանք: 2013-ի նոյեմբերին շրջանային դատարանը հայցորդին ճանաչեց անարդյունավետ, այդ որոշումը հաստատեց Վերաքննիչ դատարանը: Բնակարանից բաժանվելը և վտարումը հետագայում դադարեցվել են դիմումատուի որդու խնդրանքով, որը նշանակվել է դիմումատուի խնամակալ:
ՕՐԵՆՔԻ ՀԱՐԵՐ
Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի համապատասխանության վերաբերյալ: ա) դատարան մուտք գործել ամուսնալուծությունների և վտարման կարգով: Դիմումատուի հայցադիմումները հայցադիմումի մասին իր բնակարանից ամուսնալուծվելու և իր բնակարանից վտարելու մասին, երբևէ չեն քննարկվել Հայաստանի դատարանների կողմից: Լիովին կորցնելով իրենց իրավունակությունը և, հետևաբար, ՀՀ օրենսդրության համաձայն, դատարան մուտք ունենալու իրավունքը, դիմումատուի դատարաններում իր օրինական շահերը պաշտպանելու միակ համապատասխան և արդյունավետ միջոցը անկախ իրավաբանական ներկայացուցչի (խնամակալի) օգնության օգտագործումն էր: Խնամակալներին նշանակելու համար պատասխանատու մարմինը չի լսել դիմումատուին, չնայած կանոնադրական պահանջին, հնարավորության դեպքում, օրինական կարողությունից զրկված անձի ցանկությունները հաշվի առնելու համար, և դիմումատուի որդուն նշանակել է խնամակալ, չնայած նրանց միջև առկա բախումներին և դիմումատուի առարկությանը `որդուն որպես իր խնամակալ նշանակելու մասին: .
Հաշվի առնելով սույն գործի հանգամանքները, կասկածներ են առաջացել այն մասին, թե դիմումատուի որդին իրոք պահե՞լ է չեզոք դիրք գործի վարույթում, և արդյոք կա շահերի բախում `կապված դիմումատուի առանձնահատուկ հայցի վերաբերյալ կնոջ նկատմամբ` ամուսնալուծության և իր բնակարանից վտարման վերաբերյալ: Շրջանային դատարանը չի քննել այն հարցը, թե արդյոք հայցվոր կողմի հայցադիմումը հետ կանչելու հայցադիմումը բխում է դիմումատուի շահերից, և չի նշել այն պատճառները, որով նա տվել է հայցադիմումը: Շրջանային դատարանը չի ցուցաբերել անհրաժեշտ մանրակրկիտություն և չի կատարել պատշաճ վերահսկողություն ՝ որոշում կայացնելով դիմումատուի հայցը հետ կանչելու մասին դիմումը բավարարելու վերաբերյալ, և, հետևաբար, դատավարության ավարտը անհիմն է:
ԲԱՆԱՁԵՎ
Այն դեպքում, տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջների խախտում ՝ ամուսնալուծությունների և վտարման գործընթացում դատարան մուտք գործելու հետ կապված (ընդունվել է միաձայն):
(բ) Դատարան մուտք գործելու իրավունակությունը վերականգնելու համար: Դատարանին միջնորդելու իրավունքը անաչառություն հայտարարելու որոշման դեմ բողոք քննարկելու իրավունքը հիմնարար դատավարական իրավունքներից էր պաշտպանել նրանց, ովքեր մասամբ կամ ամբողջությամբ զրկվել են իրենց օրինական կարողությունից: Գործի հանգամանքների հետ կապված ժամանակահատվածում Հայաստանում օրինական կարողությունից զրկված անձանց դիմելու ընդհանուր արգելքը բացառություններ չի նախատեսում: Հայաստանի օրենսդրությունը չի պարունակում երաշխիքներ, որ իրավաբանական կարողությունների վերականգնման հարցը դատարանը պետք է դիտարկի ողջամիտ ընդմիջումներով, չնայած ՄԱԿ-ի «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիայի 12-րդ հոդվածի 4-րդ կետի պահանջին, ըստ որի, սահմանափակող իրավունակության միջոցը պետք է պարբերաբար վերանայվի իրավասու մարմնի կողմից: Դիմումատուի իրավիճակը սրվել է այն փաստով, որ իշխանությունները չեն նախատեսել դիմումատուի առանց կոնֆլիկտային պահում: Դիմումատուի անկարողությունն անմիջականորեն դիմել իր օրինական կարողությունները վերականգնելու համար տվյալ պահին անհամաչափ էր ցանկացած օրինական նպատակին:
ԲԱՆԱՁԵՎ
Այն դեպքում, խախտվել է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջների խախտումը `կապված դատարան մուտքի իրավունակության վերականգնման համար (ընդունվել է միաձայն):
Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի համապատասխանության վերաբերյալ: Դիմումատուին օրինական կարողությունից զրկելը միջամտում էր նրա անձնական կյանքի գաղտնիության իրավունքին: Այս միջամտությունը նախատեսված էր Քաղաքացիական օրենսգրքի 31-րդ հոդվածում: Դիմումատուին օրինականորեն անարդյունավետ ճանաչող դատարանի որոշումը հիմնված էր բացառապես հոգեբուժական փորձաքննության եզրակացության վրա: Հոգեկան հիվանդության առկայությունը, նույնիսկ լուրջ, չի կարող լինել միակ պատճառը անձի օրինական կարողությունից լիովին զրկելու համար: Անազատությունից զրկելու դեպքերի համեմատությամբ, անձի օրինական կարողությունից լիարժեք զրկումը հիմնավորելու համար հոգեկան հիվանդությունը պետք է լինի «այս կամ այն չափով», որպեսզի արդարացվի նման միջոցների կիրառումը: Հայաստանի օրենսդրությունը չի սահմանել որևէ սահմանափակում կամ հնարավորություն անձնական պատասխանի այնպիսի իրավիճակներում, ինչպիսին է դիմումատուի գործը, և տարբերակել է միայն օրինական կարողությունների և դրա բացակայության միջև:
Հոգեբուժական փորձաքննության ավարտին բավարար չափով չի վերլուծվել դիմումատուի անգործունակության աստիճանը: Եզրակացությունը չի բացատրել, թե որ գործողությունները դիմումատուն չի հասկացել կամ չի կարողացել վերահսկել: Այնուամենայնիվ, ենթադրելով, որ դիմումատուի վիճակը պահանջում է որոշակի պաշտպանություն իր դեմ, դատարանը այլ ելք չուներ, քան կիրառել լիակատար անգործունակություն, ամենախիստ միջոցը, ինչը նշանակում էր անկախության լիակատար կորուստ կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում:
Բժշկական ապացույցների օբյեկտիվությունը ենթադրում էր վերջերս ապացույցների ձեռքբերման պահանջ: Ապացույցների սահմանափակման հարցը կախված էր գործի հատուկ հանգամանքներից: Հոգեբուժական փորձաքննության եզրակացությունը պատրաստվել է 2012 թվականի սեպտեմբերին ՝ դիմումատուին օրինականորեն անարդյունավետ ճանաչելու մասին որոշումից և մեկուկես տարի առաջ, երբ Վերաքննիչ դատարանը բավարարեց դատական դատարանի որոշումը: Այս եզրակացությունը չի կարող համարվել «ժամանակին» (Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների Կոմիտեի 1999 թվականի փետրվարի 23-ի N Ռ (99) 4 «Հաշմանդամություն ունեցող մեծահասակների օրինական պաշտպանության սկզբունքների վերաբերյալ» առաջարկության 8-րդ սկզբունք): Սա առաջին անգամն էր, որ դիմումատուն անցել էր բժշկական հոգեբուժական փորձաքննություն, չուներ հոգեկան հիվանդության պատմություն, և ոչինչ չի հանգեցնում ենթադրելու, որ նրա վիճակը անդառնալի է: Նման պայմաններում Հայաստանի դատարանները ստիպված եղան նոր գնահատական տալ դիմումատուի հոգեկան վիճակի վերաբերյալ:
Շրջանային դատարանը վկայակոչեց միայն նշված փորձագիտական եզրակացությունը ՝ առանց վերլուծելու, թե արդյոք այն համապատասխան ժամանակահատվածում հուսալիորեն արտացոլում է դիմումատուի հոգեկան առողջության վիճակը: Ինչ վերաբերում է Վերաքննիչ դատարանին, նա նշեց որևէ ապացույցի բացակայությունը, որը մերժում է նշված բժշկական եզրակացության եզրակացությունները, կամ առաջարկում է, որ դիմումատուն ապաքինվել է, չնայած այն հանգամանքին, որ այդպիսի ապացույցներ փնտրելու պարտականությունը և, անհրաժեշտության դեպքում, նոր բժշկական զննումներ նշանակելու պարտականությունը հանձնարարվել է Հայաստանի դատարաններին: Դիմումատուի նկատմամբ կիրառված միջոցը անհամաչափ էր հետապնդվող օրինական նպատակին: Արդյունքում, Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածով երաշխավորված հայտատուի իրավունքները սահմանափակված էին ավելի մեծ չափով, քան անհրաժեշտ էր:
ԲԱՆԱՁԵՎ
Դեպքում տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի պահանջների խախտում (ընդունվել է միաձայն):
Փոխհատուցում
Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի կիրառմամբ: Դատարանը դիմումատուին շնորհել է 7 800 եվրո ՝ որպես նյութական վնաս պատճառելու համար: