Dóm ECHR frá 12. mars 2019 í máli Guðmundar Andri Astradssonar gegn Íslandi (kvörtun nr. 26374/18).
Árið 2018 var kæranda til aðstoðar við undirbúning kvörtunarinnar. Í kjölfarið var kvörtuninni tilkynnt af Íslandi.
Í málinu var tekist til meðferðar kvörtun vegna skipan dómara með skýru broti á ákvæðum íslensku löggjafarinnar vegna óviðeigandi valdbeitingar framkvæmdarvaldsins. Málið hefur brotið gegn kröfum 1. mgr. 6. gr. Samningsins um verndun mannréttinda og grundvallarfrelsi.
Aðstæður málsins
Kvörtuninni sem kærandi lagði fram sem hluta af sakamálum var vísað frá áfrýjunardómstólnum, nýju dómsvaldinu sem hóf störf árið 2018. Kærandi kvartaði fyrir Hæstarétti Íslands að einn dómaranna í áfrýjunardómstólnum hefði verið skipaður í bága við málsmeðferðina sem kveðið er á um í íslenskum lögum. Hæstiréttur Íslands viðurkenndi að skipun dómara hafi verið gerð í bága við lög, en slíkt brot leiddi ekki til ógildingar ákvörðunar um að skipa dómara. Samkvæmt því, að mati Hæstaréttar Íslands, var réttarhöld yfir kæranda réttlætanleg.
SPURNINGAR LAGSINS
Varðandi samræmi við 1. mgr. 6. gr. Samningsins. Með hliðsjón af almennu meginreglunni um að túlkun innlendra laga væri fyrst og fremst tengd hlutverki dómstóla Íslands gat dómstóllinn ekki ágreiningur um túlkun þeirra nema skýrt væri brot á þeim lögum. Beita ætti svipuðu prófi fyrir brot á lögum af hálfu ríkisstjórnar sem svaraði, í þeim tilvikum sem ábyrgð á brotinu var, eins og í aðstæðum kæranda, falin opinberu yfirvaldi og var viðurkennt af íslenskum dómstólum. Í þessu sambandi verður dómstóllinn að ganga úr skugga um hvort íslenskir dómstólar hafi tekið tillit til almennra meginreglna sem þróaðar voru í dómaframkvæmd hans við athugun á kvörtuninni um að skipun dómara samræmdist ekki gildandi lögum á Íslandi og einkum hvort dómstólar hafi tekið nægilega tillit til eðlis brot, að leysa úr því hvort umræddur dómstóll var „stofnaður með lögum“.
Hugtakið „augljóst“ brot á innlendum lögum vísaði til eðlis og alvarleika meinta brots. Við athugun á þessu máli tók dómstóllinn tillit til eftirfarandi: fylgdi það af kringumstæðum málsins að brot á reglum laga um skipan dómara var ásetning eða að minnsta kosti náði til skýlausrar vanrækslu á viðeigandi löggjöf Íslands.
Sú staðreynd að dómari, sem ekki er viðurkenndur með lögum í skilningi 1. mgr. 6. gr. Samningsins, telur refsiákvæði nægði til að koma á broti á þessu ákvæði samningsins í samræmi við grundvallarreglu réttarríkisins. Hins vegar var ekki nauðsynlegt að greina sérstaklega hvort réttarhöldin væru almennt ósanngjörn vegna brots á meginreglunni um meðferð mála hjá dómstólum sem stofnað var með lögum.
Hæstiréttur Íslands komst að því að dómsmálaráðherra og þing landsins brjóta í bága við gildandi lög varðandi skipun dómara við áfrýjunardómstólinn. Dómstóllinn hefði átt að skera úr um hvort brot á íslenskum lögum í heild væru „augljós“, vegna þess að þátttaka viðkomandi dómara í sakamáli kæranda hafi brotið gegn 1. mgr. 6. gr. Samningsins og skipun þess dómara hafi ekki verið „byggð á lögum“ í samræmi við tilgreint ákvæði samningsins.
Í íslenskri löggjöf var sérstaklega kveðið á um takmarkanir á valdi framkvæmdarvaldsins varðandi skipun dómara, einkum var gerð krafa um að meta hæfni frambjóðenda til 15 þings dómara í nýstofnaðri áfrýjunardómstól, sem unnin var af sérfræðingum sérstaks skipaðs matsnefndar sem skipuð var af Hæstarétti og dómstólaráði , Lögmannafélag og Alting of Iceland. Löggjafarmeðferð þar sem krafist var virkrar þátttöku Alting Íslands í atkvæðagreiðslu um frambjóðendur sem tilnefndir voru fyrir dómara nýja áfrýjunardómstólsins var djúpstæð umbreyting í réttarkerfi Íslands sem miðaði að því að vernda mikilvæga almannahagsmuni sem var að tryggja sjálfstæði dómara frá framkvæmdarvaldinu. Löggjafarhömlur voru hönnuð til að lágmarka hættuna á óviðeigandi áhrifum stjórnmálaflokka á málsmeðferðina sem löggjafarstofnunin, Alting of Iceland, þurfti að meta og að lokum samþykkja hæfi hvers frambjóðanda sem tilnefndur er sem dómari nýs áfrýjunarréttar.
Dómsmálaráðherra Íslands fjarlægði fjóra menn af listanum yfir 15 frambjóðendur sem matsnefndin viðurkenndi hæfustu og kom þeim í stað fjögurra annarra frambjóðenda sem skipuðu lægri sæti á listanum. Þrátt fyrir að dómsmálaráðherra hafi, í samræmi við íslensk lög, haft rétt til að leggja til aðra frambjóðendur úr hópi þeirra sem ekki voru lagðar til af matsnefndinni, gerði hún það án óháðs mats á kostum viðkomandi frambjóðenda og án þess að safna viðbótargögnum og öðru efni sem staðfesti niðurstöður hennar. Hún framkvæmdi ekki ítarlega greiningu á hæfni frambjóðendanna fjögurra sem komust neðar á listann samanborið við þá 15 frambjóðendur sem viðurkenndir voru hæfastir, eins og krafist er í almennum meginreglum stjórnsýsluréttar og almennu meginreglu íslenskra laga, en samkvæmt þeim, þegar hún skipar fólk frambjóðendur með hæstu hæfnin. Þessi brot á íslenskri löggjöf voru kjarninn í valferli frambjóðenda til lausra dómara nýja áfrýjunardómstólsins og samsvaraði því grundvallarbresti hvað varðar alla málsmeðferðina við skipun fjögurra dómara.
Hæstiréttur Íslands ákvað að dómsmálaráðherra hagaði „af algerri vanrækslu“ á hættunni á að skaða orðspor frambjóðendanna sem var skipt út og framferði hennar þjónaði hagsmunum hinna fjögurra dómara, sem hún studdi við skipan dómara. Brot á lögum Íslands af dómsmálaráðherra táknaði ekki aðeins grundvallarbrest við málsmeðferðina við skipun dómara almennt, heldur sýndi einnig fram á skýra lítilsvirðingu við gildandi reglur sem giltu á því tímabili sem varða aðstæður þessa máls.
Vanhæfni alþingismanna til að fylgja aðskildum atkvæðisreglum fyrir hvern frambjóðanda sem komið var á fót með innlendum lögum var alvarlegur galli á málsmeðferð við skipan dómara sem hafði áhrif á allt ferlið. Aðeins fullnæging dómsmálaráðherra á skyldum sínum, sem kveðið er á um í lögum, gerði Alþingi Íslandi kleift að fullnægja hlutverki sínu í þessu ferli og lýsa afstöðu sinni til aðgerða dómsmálaráðherra, sem víkja frá áliti matsnefndar varðandi frambjóðendurna fjóra.
Málsmeðferðin þar sem viðkomandi dómari var skipaður dómurum áfrýjunardómstólsins táknaði skýrt brot á gildandi reglum á tímabilinu sem varða aðstæður málsins. Við þessa málsmeðferð nýtti framkvæmdavaldið mat, sem ekki er kveðið á um í lögum, um val á fjórum dómurum í nýja áfrýjunardómstólnum og Alting Ísland hélt sig ekki við lög sem áður voru sett til að tryggja rétt jafnvægi milli framkvæmdarvalds og löggjafarvalds við skipun dómara áfrýjunardómstólsins. Dómsmálaráðherra Íslendinga hegðaði sér með skýrum vanvirðingu við gildandi reglur. Þannig hafi þessi málsmeðferð haft áhrif á traust sem dómskerfið í lýðræðisþjóðfélagi ætti að veita innblástur í samfélaginu og stangast á við kjarna meginreglunnar um að stofna ætti dómstól á grundvelli laga, ein af grundvallarreglum réttarríkisins.
Lausn
Í málinu var brot á kröfum 1. mgr. 6. gr. Samningsins (samþykkt með fimm atkvæðum í vil og tvö með „á móti“).
GREIÐSLA
Með beitingu 41. gr. Samningsins. Dómstóllinn hefur komist að þeirri niðurstöðu að niðurstaða brots á samningnum hafi í sjálfu sér verið fullnægjandi fullnæging fyrir tjón sem ekki var fjárhagslegt.